Blog

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας είχε δηλώσει το περασμένο καλοκαίρι (μέσω του γενικού διευθυντή του Tedros Adhanom) πως αν το εμβόλιο για τον ιο covid-19 γίνει δημόσιο αγαθό, τότε η οικονομία θα ανακάμψει πιο γρήγορα. Σε ίδιες δηλώσεις προέβησαν και αρκετοί άλλοι άνθρωποι σε ανώτατα πολιτικά (και όχι  μόνο) αξιώματα. Θα μπορούσε να λειτουργήσει έτσι άραγε; Ας ξεκαθαρίσουμε λίγο τις έννοιες.

1. Τι είναι το δημόσιο αγαθό;

Τα δημόσια αγαθά είναι αγαθά που παρέχουν οφέλη για ολόκληρη την κοινωνία, άσχετα συνήθως από το εάν τα επιμέρους άτομα είναι διατεθειμένα να πληρώσουν για να έχουν τα οφέλη αυτά (παράδειγμα: εθνική άμυνα μιας χώρας, η δικαιοσύνη, τα λιμάνια, οι δρόμοι κι άλλες υποδομές που επηρεάζονται από τον οικονομικό ρόλο του κράτους) και η ποσότητά τους δεν είναι δυνατό να εξατομικευτεί ή να επιμεριστεί (αδιαιρετότητα ποσότητας). Επίσης, επειδή το κόστος παραγωγής είναι πολύ υψηλό, η τιμή ανά μονάδα προϊόντος δεν είναι δυνατό να εξατομικευτεί (αδιαιρετότητα τιμής).

2. Σε ποιες κατηγορίες τα διακρίνουμε;

Τα δημόσια αγαθά τα διακρίνουμε σε δύο κατηγορίες:

Α) Αμιγώς δημόσια αγαθά

Τα αμιγώς δημόσια αγαθά έχουν δύο βασικά χαρακτηριστικά:

• Μη ανταγωνιστικά στην κατανάλωση – Το κόστος για την κατανάλωση του αγαθού από ένα επιπλέον άτομο είναι μηδέν ή σχεδόν μηδέν.
• Αδυναμία αποκλεισμού – Το κόστος τού να αποκλείσεις κάποιο άλλο άτομο από τη χρήση του αγαθού είναι πολύ μεγάλο.

Μια τέτοια περίπτωση είναι η εθνική άμυνα μιας χώρας όπου δε γίνεται να αποκλειστεί κάποια κοινωνική ομάδα από την προστασία της χώρας.

Β) Μη γνήσια δημόσια αγαθά

Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν δημόσια αγαθά που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να μην πληρούν τουλάχιστον μια από τις παραπάνω συνθήκες.

Για παράδειγμα, ένας δημόσιος δρόμος σε ώρα αιχμής όπου η χρήση του δρόμου έχει στοιχείο ανταγωνισμού μεταξύ των οδηγών και ο ένας μειώνει την «ικανοποίηση» του άλλου με τη χρήση του. Επίσης χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο τρόπος λειτουργίας του ΕΣΥ. Λόγω της προσέλευσης πολλών ατόμων στα εξωτερικά ιατρεία των νοσοκομείων της Αθήνας, ορισμένες κοινωνικές ομάδες «εμποδίζονται» ή δεν έχουν την επιθυμητή πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Με αυτό τον τρόπο, παρά την «υποτιθέμενη» αρχή του μηδενικού κόστους, κάποια άτομα «αποκλείονται» από την πρόσβαση στο σύστημα υγείας. Το κριτήριο της διάκρισης των αγαθών βάσει της κατανάλωσης και της γενικότερης προσπέλασης κρίνεται σημαντικό, γιατί διαφοροποιεί τα αμιγή από τα μη αμιγή δημόσια αγαθά.

Το πρόβλημα του Λαθρεπιβάτη (free rider problem)

Ένα συχνό φαινόμενο όσον αφορά τα δημόσια αγαθά είναι ότι κάποιοι επωφελούνται αυτά χωρίς να συνεισφέρουν με το μερίδιό που τους αναλογεί. Αποτελεί μια παραβατική συμπεριφορά, που είναι συνηθισμένη με αγαθά που δεν μπορούν να αποκλειστούν.

Όταν δεν υπάρχουν κατάλληλοι θεσμικοί κανόνες για την βιώσιμη διαχείριση ενός αγαθού ή αυτοί δεν εφαρμόζονται, καθένας έχει το κίνητρο να μη συνεισφέρει στην κοινή προσπάθεια, αλλά να λειτουργήσει εις βάρος των άλλων. Όταν όλοι συμπεριφέρονται με αυτό τον τρόπο, δεν παράγεται το συλλογικό όφελος, ενώ όταν κάποιοι συμπεριφέρονται με κριτήριο το συλλογικό συμφέρον και κάποιοι με ατομικά κριτήρια, το συλλογικό όφελος που θα παραχθεί δε θα είναι το βέλτιστο δυνατό.

Όταν όλα τα άτομα πληρώνουν το εισιτήριο που τους αναλογεί και χρησιμοποιούν τα μέσα μαζικής μεταφοράς τότε επωφελούνται όλοι, καθώς υπάρχει αρκετή συγκοινωνία, τα λεωφορεία συντηρούνται τακτικά, κλπ. Όταν αρχίζουν μερικοί να μην πληρώνουν το αντίτιμο του εισιτηρίου αυτό είναι εις βάρος των υπολοίπων και αν αυτός ο αριθμός ατόμων αυξηθεί, τότε το δημόσιο αγαθό δε μπορεί να προσφερθεί πια (χάνεται το συλλογικό συμφέρον έναντι του ατομικού).

Συμπέρασμα;

Τα οφέλη που προκύπτουν από τα δημόσια αγαθά είναι συλλογικά και όχι ατομικά, γιατί λόγω της αδιαιρετότητάς τους, κάθε πολίτης έχει την ευκαιρία να απολαύσει τα οφέλη που προκύπτουν από τα δημόσια αγαθά, ανεξάρτητα από την επιθυμία του να τα καταναλώσει ή να καταβάλει την τιμή για να τα αγοράσει. Τα δημόσια αγαθά δεν διατίθενται στην αγορά και δεν είναι ανταγωνιστικά. Γι’ αυτό το λόγο απαιτείται η παρέμβαση του κράτους για να αποφασίσει σε ποια ποσότητα θα παραχθούν και πώς θα διανεμηθούν.

Τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι είναι αναγκαία η παρέμβαση του κράτους όπως για παράδειγμα στη λειτουργία της αγοράς του αγαθού υγεία, όχι απλά με ρυθμιστικούς, αλλά με σκοπούς παραγωγής και διάθεσης του συγκεκριμένου αγαθού. Το γεγονός ότι δεν είναι κοινωνικά αποδεκτός ο αποκλεισμός από το αγαθό «υγεία», ατόμων που δεν έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν, ενισχύει την παραπάνω άποψη. Από την άλλη πλευρά, το να χαρακτηριστεί το αγαθό «υγεία» ως δημόσιο, είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, χρειάζεται όμως, περαιτέρω ανάλυση και τα αποτελέσματα του θα φανούν στην πράξη.